Từ nguyên của từ Phố

Trích bài "Từ nguyên một số từ đơn tiết gốc Hán" trong Kỷ yếu Hội thảo Quốc tế “Đào tạo và nghiên cứu ngôn ngữ học ở Việt Nam: Những vấn đề lý luận và thực tiễn”. Nxb Đại học Quốc gia. Hà Nội. 2011.


Phố浦 nghĩa gốc trong tiếng Hán là bến nước men sông hoặc nơi sông đổ ra biển. Nguyễn Du 阮攸 trong bài Thu chí 秋至có câu: 回首藍江浦 Hồi thủ Lam giang phố (Ngoảnh đầu về bến sông Lam). Hay Bà Huyện Thanh Quan viết “gác mái ngư ông về viễn phố”, còn phố ở đất kẻ chợ Thăng Long xưa hẳn phải là bến cảng giao thương, từ bến ấy người ta mới trổ nhà dọc hai bên lối lên để đổ hàng và buôn bán ngay tại chỗ (nên mới có từ phố xá 埔舍, tức là phố có nhiều nhà dựng hai bên. Ss. quán xá 館舍 ), buôn bán càng lớn thì phố càng dài, càng kéo sâu vào đất liền, nên chữ Nôm hậu kỳ chữ phố 浦 (vốn là bộ thủy) đã bị thay bằng bộ thổ, được viết thành 埔. Từ phố 埔còn có âm nữa là bộ trong bộ đầu 埔頭 nghĩa là điểm buôn bán thuận tiện giao thông . Địa danh Đông Bộ Đầu東埔頭 có nghĩa từ nguyên là đầu mối giao thương ở cửa nước phía đông kinh thành Thăng Long vậy. Một số ngữ liệu cổ: sánh mở phố phấn chưng ngoại thành Tây đô (Truyền kỳ mạn lục tăng bổ giải âm, IV, 25b), Thị xá: hàng phố ngồi chơi bán hàng (Pháp Tính. XV. Chỉ nam ngọc âm, 24b), ra phố khăn ngang quàng lấy mặt (Tú Xương. XIX-XX. Vị thành giai cú tập biên, 15b) .